Pierwszym wolnościowym przejawem był wiec obywatelski późnym wieczorem 10 X 1918 w sali Rady Miejskiej na którym podjęto dwie rezolucje, a przemawiali m.in. W. Bajkowski, M. Gawroński, T. Mikułowski i ks. J. Dąbrowski. 13 X ludowcy zorganizowali manifestację z udziałem 10 tys. osób, podczas którego przejęto w posiadanie ludu zajmowane przez "garść żołnierzy" koszary "franciszkańskie". Przemawiał wówczas Maciej Rataj, należący wtedy do czołowych postaci w mieście. 16 X Austriacy uwolnili więźniów politycznych. 17-go przy uległości władz okupacyjnych (Okupacja austriacka) 6 organizacji politycznych utworzyło Straż Obywatelską na wypadek ustąpienia okupanta ze Stefanem Pomarańskim komendantem obwodu POW na czele (I-szy rozkaz 21 X).
Komendant obwodu zamojskiego płk Fiszer zignorował rozkaz gen. Rozwadowskiego o wydzieleniu z 30 p.p. i zaprzysiężeniu polskich żołnierzy Polskiemu Państwu. Nie utrzymał tego w tajemnicy. Spiskowcy z POW pod d-ctwem kpt Franciszka Golińskiego 1 XI dokonali przewrotu w garnizonie (ok. 140 Polaków). Przejęli władzę w mieście (rozbrojono nie stawiających oporu Austriaków, wprowadzono warty przed ważniejszymi obiektami), a komendant obwodu opuścił miasto. "Kronika Powiatu" pisze o tym nadzwyczaj lapidarnie - 1 listopada pozostanie na zawsze w pamięci mieszkańców miasta. W dniu tym znikły wszelkie oznaki znienawidzonej władzy austriackiej.
W działaniach tych uczestniczyli też starsi uczniowie. Zbuntowani oficerowie ukraińscy z batalionu zapas. 30 p.p. zajęli magazyny i chcieli opanować miasto, lecz żołnierze oddali broń i opuścili miasto. Opuścił je również bat. bośniacki (400 os.) i szwadron z zapas. 8 p. (Ukraińcy i Niemcy). Następnego dnia w południe ruszył pod ratusz pochód, ze schodów przemówił dr Mikułowski, ogłoszono przejęcie władz przez Komitet Powiatowy. Polacy zaprzysięgli w Kolegiacie wierność Polsce już 2 XI, na wiele dni przed 11 Listopada, gdy władzę przejmie Józef Piłsudski. W Lublinie Austriaków pożegnano tydzień później, w Warszawie dopiero 9-go dochodzi do pierwszych przypadków rozbrajania Niemców!
Komendantem Straży Obywatelskiej powiatu został 2 XI ppor. Zbigniew Brochwicz-Lewiński, miasta Albin Sobociński, a komendantem placu w mieście por. Ekiert. Komitet Powiatowy sprawował władzę od 1 do 5 XI. Komitetowi podporządkowały się instytucje i urzędy austriackie. Majątek garnizonu stały się własnością Państwa Polskiego. 5-go z rozkazu Naczelnej Komendy WP zwierzchnictwo wojskowe okręgu zamojskiego przejął mjr Stanisław Zosik-Tessaro (oddzielił wojsko od straży, na komendanta powiatu powołał por. Ekierta). 5-go starostą zostaje Adam Sajkiewicz, lecz po trzech dniach rezygnuje i 9 XI z ramienia Rządu Tymczasowego komisarzem mianowano Stanisława Dziubę (z-cy Ignacy Kowalski i Jan Emeryk), starostą Józefa Terleckiego.
Pod dowództwem mjr. Wieczorkiewicza przeprowadzono mobilizację (gł. POW). Sformowany batalion piechoty, z kompanią KM, szwadronem kawalerii i 3 działami udał się w kierunku Rawy (zdobył ją). 16 XII odbył się wielki wiec i pochód "Zmartwychwstania Polski". 10 XI 1918 Rada Miejska powołuje obowiązkową służbę obywatelską. Do obowiązkowej służby w Straży Obywatelskiej powoływał Komitet Bezpieczeństwa Publicznego działający w ramach Rady m. Zamościa.
11 - 28 V 1919 komendantem placu w m. Zamościu był mjr Dauphin - szef stacjonującej w tym czasie w Zamościu Głównej Kwatery I Korpusu WP Armii gen. Hallera pod d-twem gen. Odry, który później komendę placu przekazał płk Tokarzewskiemu d-cy 12 p. ułanów. Patrole nocne składały się wówczas z kaprala i 4 żołnierzy.


 * Kpt Goliński dowodził oddziałem tworzonym wg instrukcji POW  przy każdej komórce - lotnym, złożonym z 5 osób uzbrojonych w broń krótką, granaty i materiały wybuchowe. Należeli do niego inni oficerowie 30 p.p.
  * Straż Obywatelska: komendant powiatowy - Stefan Pomarański legionista współtwórca słynnej "Księgarni Polskiej" oraz Jan Sajkiewicz właściciel Karolówki, sybirak, ks. Józef Dąbrowski w przyszłości infułat zamojski, Kazimierz Lewicki dyrektor zamojskich gimnazjów, Maciej Rataj nauczyciel, przyszły marszałek Sejmu, Jan Emeryk młody pepeesowiec, Tomasz Czernicki i Piotr Zubowicz - adwokaci później pierwszy z nich poseł, drugi senator, Stanisław Dziuba wiceburmistrz, Edward Stodołkiewicz burmistrz.
 * Rozkaz S. Pomarańskiego komendanta Straży Obywatelskiej z 21 X - Obywatele! Z chwilą kiedy władza i siła zbrojna naszego państwa dopiero się organizuje, mamy więc wraz ustąpieniem  okupanta ująć w swe ręce utrzymanie ładu i porządku, bezpieczeństwo osobiste obywateli, zabezpieczenie mostów, dróg, kolei, a może i pierwsza obronę granic. Organizację tworzę na podstawach wojskowych. Mamy być żołnierzami!
 * Ze wspomnień M. Rataja o zorganizowanej 13 X manifestacji - Ludu ze wsi zebrało się dużo i po mszy ruszyliśmy pochodem liczącym kilka tysięcy głów z transparentami, które jak spod ziemi wyrosły, ku kościołowi franciszkańskiemu, w którym stała garść żołnierzy. Bez wielkiej przeszkody, bez niczyjej interwencji "objąłem w posiadanie ludu polskiego budynek" i wygłosiłem płomienną mowę na temat walących się tronów zaborców i świtającej jutrzenki wolności. Wrażenie było ogromne.
 * Pierwszy rozkaz Komendanta Stefana Pomarańskiego z 21 X - Obywatele! Z chwilą kiedy władza i siła zbrojna  naszego państwa dopiero się organizuje, mamy wraz z ustąpieniem okupantów ująć w swe ręce utrzymywanie ładu i porządku, bezpieczeństwo osobiste obywateli, zabezpieczenie mostów, dróg, kolei a może i pierwszą obronę granic. Organizację tworzę na podstawach wojskowych. Mamy być żołnierzami.

 * Obwieszczenie o objęciu władzy Stanisław Dziuba wydał 11 XI 1918 (objąłem  z rozkazu Tymczasowego Rządu Ludowego (...) w okręgu (powiecie) zamojskim, urzęduję w Starostwie okręgowym (sic), urzędując od 10-tej do 1-szej i od 30ciej do 5-tej. 
 * Z 2 XI skończyła się władza austriacka w Zamościu. 1 XI wieczorem nadeszła do "płaczliwego" komendanta obwodu zamojskiego Fischera depesza o zapadłej decyzji oddzielenia wojskowych Polaków od reszty żołnierzy. "Nowiny Zamojskie" nr 18 z 13 XI 1918 r.
 * Powiatowy Komitet Tymczasowy: ks. Józef Dąbrowski, Edward Stodołkiewicz, Tomasz Czernicki, Jan Emeryk a także sędzia Jan Kopczyński, właściciel Hyży Adam Sajkiewicz i dyrektor banku Kazimierz Fiszhaut.
 * Odezwa Powiatowego Komitetu z 1 XI - Obywatele! W dniu dzisiejszym władza w Zamościu i pow. zamojskim przeszła w ręce polskie. Do czasu otrzymania rozporządzeń od Rządu Polskiego w Warszawie, władzę tę ujął w soje ręce Komitet Powiatowy, składający się z przedstawicieli ludności miejskiej bez różnicy wyznań, z obecnym w Zamościu przedstawicielem Rządu Polskiego na czele.
  * Wg zawiadomienia z 22 XI 1918 w skład Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego wchodzili: Michał Gawroński, Tomasz Czernicki, Stefan Kornobis, Krystyn Freyberg i Mojżesz Epstein.