Zebranie organizacyjne odbyło się 18 IV 1967 w sali im. Staszica w gmachu Akademii. Powstało 31 X 1967, obejmując początkowo działalnością także 4 sąsiednie powiaty (rejestrując towarzystwo wpisano dodatkowo jeszcze ... Chełm i Krasnystaw), faktycznie zostało jednak towarzystwem zamojskim. 3 III 1968 podczas I Walnego Zjazdu liczyło 66 członków (w tym 6 kobiet, 22 bezpartyjnych, 55 osób z wyższym wykształceniem). W 1971-74 działało pod nazwą Zamojskie Towarzystwo Nauki i Kultury. Zadaniem Towarzystwa było rozwijanie i koordynowanie badań nad regionem, działalność popularyzatorska i wydawnicza. ZTPN organizowało i współorganizowało szereg sesji i konferencji naukowych, pierwszą o "Związkach Zamościa z renesansem włoskim" (1968), następne m.in. z okazji 400-lecia Zamościa (1980 - 17 referatów), poświęconą przesiedleniom na Zamojszczyźnie (1972), architekturze miasta (1978), Szymonowi Szymonowicowi (1979), Zamoyskiemu pod Byczyną (1988).
Wydano, względnie subsydiowano 24 pozycje objętości ok. 400 arkuszy wyd. i łącznym nakładzie 90 tys. egzemplarzy. Ukazały się materiały z sesji naukowych:
- Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, 1964 (1969, 30 a.w., 1500 egz.),
- Przesiedlenia ludności przez III Rzeszę i jej sojuszników... 1972 (1974, 2000 egz.),
- Rewolucyjne tradycje ruchu robotniczego w wojew. zamojskim, 1976 (1976, 4 a.w., 1500 egz.),
- W 60 rocznicę Wielkiego Października, 1977 (1978, 10 a.w., 1200 egz.), Od Partii Klasy Robotniczej... 1978 (1979, 2 a.w., 1000 egz.),
- Zamość - miasto idealne, 1978 (1980, 25 a.w., 5000 egz.),
- Czterysta lat Zamościa, 1980 (1983, 27 a.w., 3500 egz.);
prace naukowe i popularno-naukowe: W. Romanowskiego Z dziejów szkoły i oświaty elementarnej... (1970), W. Patrykiejewa Powstanie i umacnianie władzy ludowej... (1974), R. Orłowskiego Między obowiązkiem obywatelskim a interesem własnym (1974), A. Witusika Młodość Tomasza Zamoyskiego (1977) i O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej (1978), J. Kowalczyka W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego (1980), B. Szyszki Liceum Ogólnokształcące im. J. Zamoyskiego... (1987) i Szkolnictwo Zamościa w dwudziestoleciu międzywojennym (1987)
oraz zbiorowe: Zakłady kształcenia nauczycieli w Szczebrzeszynie... (1975), Ruch ludowy na Zamojszczyźnie (1980), Zamość - z przeszłości twierdzy i miasta (1980), a ponadto: album Zamojszczyzna kronika walki i pracy (1970, 48 a.w., 2800 egz.), Przewodnik po Zamościu J. Kowalczyka, wyd. I (1975, 10.000 egz.) i wyd. II (1977, 20.000 egz.), publikacja Przywileju lokacyjnego Zamościa (1980, 5000 egz.) i "Rocznik Zamojski". W 1990 wydano też kilka tomików ...poetów zamojskich (A. Misiury w 1990).
Staraniem ZTPN wybito medale poświęcone Janowi Zamoyskiemu (1984) i Kazimierzowi Lewickiemu (1987). Towarzystwo współpracowało z UMCS, a należeli do niego także przedstawiciele innych środowisk naukowych. Uczestniczyli oni w sesjach i konferencjach, wygłaszali odczyty (m.in. ramach "Studium Wiedzy o Regionie", 1983).
Prezesi ZTPN: Eugeniusz Zgnilec (1967-68), Władysław Romanowski (1968-71), Michał Bojarczuk (1972-75), Eugeniusz Zgnilec (1975-81), Bogdan Szyszka (1982-90), Piotr Kondraciuk (1990-94) i ponownie B. Szyszka. Do najbardziej zasłużonych działaczy należeli: Jerzy Kowalczyk, Kazimierz Kowalczyk, Maria Majdan, Władysław Pańczyk, Tadeusz Onyszkiewicz, Gertruda Sowińska, Edward Suchora, Ryszard Szczygieł, Adam Witusik. Członkostwo honorowe ZTPN nadało Janowi Zachwatowiczowi, Janowi Zamoyskiemu i Michałowi Bojarczukowi. W 1976 do ZTPN należały 95 osoby, w 1987 - 52. Przeszkodą w rozwinięciu działalności był brak lokalu, który Towarzystwo posiadało tylko przez kilka miesięcy na przełomie 1981/82 (Rynek Wielki 2). W 2002 ZTPN zakończyło działalność.
* Oddział Towarzystwa Przyjaciół Nauk z komisją regionalistyczną zorganizowano w Zamościu w 1927.
* Uczestnicy zebrania organizacyjnego ZTPN: dyrektorzy szkół średnich - Michał Bojarczuk i Władysław Frączek, kierownik Studium Zaocznego UMCS - Władysław Romanowski, nauczyciele - Czesław Dacka, Maria Majdan, Antoni Markiewicz, Jerzy Polkowski, Władysław Pańczyk, posłanka na Sejm - Krystyna Biernacka, dyrektorzy: NBP - Ludwik Sempruch, WZMot. - Mirosław Kiepuszewski, Cukrowni Klemensów - Władysław Wyłupek, lekarze - Tadeusz Onyszkiewicz, i Henryk Szymański, inżynierowie - Leonard Bis i Józef Kuczmowski, prawnicy - Ignacy Soboń i Stanisław Wąsek, przewodniczący PMRN - Eugeniusz Zgnilec, przewodniczący PPRN - Władysław Kowal i sekretarz KP PZPR - Jerzy Kołodziejczyk. Zarząd wybrany na I-m Walnym Zebraniu w 1968 - prezes W. Romanowski, wiceprezesi E. Zgnilec i M. Bojarczuk, sekretarz E. Suchora, z-ca sekretarza M. Majdan, skarbnik T. Szymala.W 1974 - prezes M. Bojarczuk, z-cy E. Garbiec i W. Zbylut, sekretarz M. Majdan, z-ca sekretarza H. Ziubrynowicz, skarbnik T. Szymala, z-ca skarbnika E. Cybulski, czł. W. Frączek, R. Guzowski, P. Kopciowski, T. Onyszkiewicz, A. Rudkowski, E. Zgnilec.
* Prof. J. Kowalczyk w 1985 - ...należy stworzyć Towarzystwu odpowiednie warunki do działania, naprawić krzywdę przez przywrócenie mu dawnego lokalu w kamienicy w Rynku 2, zapewnić odpowiednie fundusze na wydawnictwa i sesje naukowe oraz przydzielić 3-4 etaty, gdyż tak wiele pracy nie sposób jest wykonać społecznie.
