Historia teatru w Zamościu zaczyna się za czasów Jana Zamoyskiego (Teatr staropolski). W okresie zaborów dominował tu wędrowny teatr zawodowy (Teatry objazdowe), natomiast po odzyskaniu niepodległości teatr amatorski. Miejscowi ziemianie korzystając z chwilowej tolerancji sprowadzili zespół absolwentów Szkoły Dramatycznej pod dyr. Franciszka Rychłowskiego (ur. Łapiguz), w ciągu miesiąca dając szereg przedstawień, Wesele, pod tytułem Chłopskie wesele i Warszawiankę, jako Pieśń.
Zamość nie mając teatru zawodowego, gościł sceny zawodowe z większych miast. Tuż przed I wojną (V 1914) zjechał Teatr Polski z Kijowa p/k wspomnianego Rychłowskiego, przywiózł 6 przedstawień, a na życzenie publiczności został dwa dni dłużej.
W czasie I wojny oklaskiwano m.in. słynną Idę Kamińską z Norą Ibsena (z własnym teatrem w 1935). Do Zamościa przyjeżdżał  z Lublina z zazwyczaj lżejszym repertuarem Teatr Miejski (1918-33), Objazdowy Teatr Wojskowy (1931) i Teatr Żydowskiego Tow. Muzycznego, następnie regularnie prawie każdego miesiąca występował tu Teatr Wołyński im. J. Słowackiego z Łucka (1930-39), w tym ostatnim roku: Dziewczyna z lasu Szaniawskiego, Królowa Przedmieścia Krumłowskiego, Ksiądz Marek Słowackiego.
"WIELKA SCENA". W 1926-39 bardzo często odwiedzała Zamość z ambitnymi, na wysokim poziomie realizacjami słynna "Reduta" prezentując nawet do 5 sztuk rocznie (1927, 1930). Wielokrotnie występował tu twórca "Reduty" legendarny Juliusz Osterwa. 24 VI 1927 w Rynku Wielkim miało miejsce słynne, pełne rozmachu przedstawienie Księcia Niezłomnego Calderona - Słowackiego. W opinii Osterwy zamojski teatr (ex-kościół) najlepszy jakiśmy mieli po drodze. Scena największa najlepiej oświetlona. Przebieralnie wysokie, duże, publiczności sporo - i najinteligentniejsza. Tu się rodzą nowe pomysły, napływa nowa energia i wiara w Sztukę.
Do Zamościa przyjeżdżali z własnymi teatrami słynni artyści, jak Franciszek Rychłowski (1912), znakomity tragik Karol Adwentowicz (dwukrotnie po 2 dni, 1924 ze Strindbergiem - nastrój wielkiej sztuki, za kulisy udała się delegacja z podziękowaniami i 1927 jako Teatr Premier z Mecenas Bolbec i jego mąż Berra i Uśmiechem losu Perzyńskiego), Irena Solska (1924, 1925, 1930), największa tragiczka lat międzywojennych Stanisława Wysocka (1926, w zespołem "Rybałt" przez dwa dni Balladynę, nocowała u Leśmianów),Stefania Betcherowa (1930). Kilkakrotnie występował Antoni Fertner (1900, 1930, 1945), oraz wiele innych teatrów warszawskich. Był wśród nich m.in. w 1923 i 1924 podróżujący własnym wagonem znany zespół znanego reżysera i aktora Władysława Lenczewskiego (drugim razem z Bolszewikami Sieroszewskiego, z Solską). W 1931 Objazdowy Teatr Wojskowy wystawił - Na manewrach i Czar munduru.
Recytowała wielokrotnie (1925-1953) słynna Kazimiera Rychterówna. Zamościanie oglądali też na scenie Marię Malicką, Aleksandra Żabczyńskiego i Zbigniewa Sawana (z teatrem warszawskim rewiowym, 1930). Mieszkanką Zamościa była przez pewien czas Krystyna Ankwicz aktorka teatru Słowackiego w Krakowie (m.in. Balladyna 1930) i filmu.
Pierwszy po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej spektakl 5 VIII 1944 - Śluby Panieńskie - przedstawił Teatr Polskiej Armii. Już w 1945 przyjeżdżają do Zamościa czołowi aktorzy warszawscy. Regularny kontakt z teatrem zawodowym zawdzięczać należy lubelskiemu Teatrowi im. J. Osterwy, który z sukcesem prezentował się z pierwszym w dziejach miasta  plenerowym Szekspirem - na tle zabytkowego ratusza pod gołym niebem, z Poskromieniem złośnicy (29 V 1948 o 20.30 - 8 tys. widzów, oprócz aktorów studenci lubelskiej szkoły dramat.). "Osterwa" od 1956 wędrował do Zamościa starym Chevroletem. Kolejnym lubelskim przedstawieniem przed ratuszem była Królową Przedmieścia Krumłowskiego (1963, wg prasy 15 tys. widzów), a w 300 lat po zamojskiej prapremierze "Osterwa"gościł z Cydem.
Ponadto występowały też m.in. Teatr Powszechny z Warszawy (1951, 1954, 1959), Teatr Rozmaitości - Bagatela z Krakowa (1959), Teatr Ziemi Mazowieckiej (Chłopi, 1967), Teatr Pantomimy H. Tomaszewskiego z Wrocławia (14 V 1964). Przyjeżdżają teatry z innych miast, m.in. w 1961 z Tarnowa, w 1966 Teatr Nowy z Zabrza, w 1964 Teatr Rozmaitości z Poznania, w 1966 i 1987 Teatr Powszechny z Łodzi (wcześniej 14 III ze japońską sztuką reżyserowaną przez zamościanina R. Sykałę), Teatr Współczesny z Wrocławia (16 IX 1970), w 1984 - Teatr 8 Dnia, w 1985 Teatr Żydowski - pantomima Misterium podróży. W 2023 w scenerii bastionu VII i okolic powstał spektakl TV Judasz z Kariothu Karola Huberta Rostworowskiego (premiera w TVP1, 17 IV), z udziałem ok. 40 zamościan-statystów.
Na scenie w Zamościu prezentowali się (także występy estradowe, spotkania) m.in. Hanka Bielicka (1947 z L. Sempolińskim, 1963), słynny Adam Brodzisz (1949), Iga Cembrzyńska (1967, 1974), Tadeusz Fijewski (1960, też w czasie okupacji), Ryszard Filipski (1981), Wieńczysław Gliński (1970, 1978, 1982), Ryszarda Hanin (1944, 1987), Leszek Herdegen (1970), Gustaw Holoubek (1980), Kalina Jędrusik (1976), Mieczysław Kalenik (1976), Krzysztof Kolberger (1976, 1983), Emilia Krakowska (1967), Adam Kreczmar (1976), Zofia Kucówna (1976), Katarzyna Łaniewska (1979), Jan Kreczmar (1955), Józef Kondrat (1945, również reżyserował Lekkomyślną siostrę) Andrzej Łapicki (1959), Jan Machulski (m.in. 1961), Stanisław Mikulski (1959), Halina Mikołajska (1972), Daniel Olbrychski (1976, 1981), Mieczysław Pawlikowski (1960), Marek Perepeczko (1978), Pola Raksa (1978), Wojciech Siemion (Wieża malowana 1960), Hanna Skarżanka (1984,1992, recytowała dla J. Zamoyskiego Fortepian Szopena), Henryk Talar (2021), Mieczysław Voit (1976), Roman Wilhelmi (1967, 1974), Lucyna Winnicka (1975), Ewa Wiśniewska (2021), Janusz Zakrzeński (1981), Magdalena Zawadzka (2021), Jerzy Zelnik (2006, 2007, 2021) a także słynna M. Ćwiklińska (przez 4 dni kwietnia 1967 i 10 XII 1970).
W Zamościu występowały teatry z Holandii (Mrożek), NRD (Brecht) i Białorusi (1965), Jugosławii (1969), Rumunii - zespół teatru narodowego (1972), Niemiec (1991), Austrii, Belgii (1996). W 1986 oprócz ZLT odbyło się 38 spektakli teatralnych i 17 operetkowych. Też - osobne hasło - Zamojskie Lato Teatralne.
URODZENI W ZAMOŚCIU, ZWIĄZANI Z ZAMOŚCIEM. Tu przyszli na świat i na scenie ojczyma Chechłowskiego stawiali pierwsze kroki Chomińscy - Ignacy i Michał, znani potem aktorzy scen stałych. W Zamościu urodził się również Anastazy Franciszek Trapszo - świetny aktor, reżyser, reformator teatru, nauczyciel całego pokolenia artystów, dziadek słynnej Mieczysławy Ćwiklińskiej. Zamościaninem był także niezwykle utalentowany Władysław Zaręba, Franciszek Krawczyński, Roman Sykała, Marta Nowosad. Natomiast zmarł w Zamościu Edward Burdziński (1799-1842) uczeń szkoły Bogusławskiego, sporadycznie grającym w teatrach warszawskich, głównie na prowincji. Zamościaninem był reżyser teatralny Ryszard Smożewski. Współcześnie na scenach występują zamościanki: Irena Jun i Beata Ścibak. W latach m-woj. mieszkała w Zamościu Ludwika Pawłowska - matka trojga aktorów. Od 1935 mieszkał Wiesław Gutman-Mirewicz, reżyserując m.in. kilka scen z Wesela (Startmuz). W tym czasie mieszkała i grała też  Aniela Kopczyńska, mieszkali nieaktywni już zawodowo artyści Leon Tarnowski (1883 - ?), Sabina Pol.
IMPREZY. W 1976 miał miejsce pierwszy spektakl Zamojskiego Lata Teatralnego. Od 1991 organizowane były "Fortalicje" i  Spotkania Młodego Teatru (od 1995 międzynarodowe). W VII 1978 odbył się plener "Renesansowy kostium teatralny" m.in. z udziałem scenografów z Rumunii i Łotwy (powstało 20 kostiumów).
W 2023 w ZLT wystąpiło 7 artystek wywodzących się z Zamościa wystąpiło w spektaklu Lady Zamość inspirowanym Szekspirem - Agnieszka Obst-Chwała, Beata Ścibakówna, Hanna Piaseczna-Czerniak, Natalia Rzeźniak-Pospieszalska, Anna Kukułowicz i Małgorzata Lipczyńska.


 * Pewnego dnia zjechał Osterwa z Redutą, zmobilizowano setki kostiumów, wzięto żołnierzy z koszar. Tysiące ludzi ściągnęło do Zamościa z okolic i dalszych miast, nawet z Lublina. Osterwa grał „Księcia Niezłomnego” na Rynku przed ratuszem. Gawiedź obsiadała dachy, palono pochodnie. Jeźdźcy w purpurze galopowali po placu, wyjeżdżając z sąsiednich uliczek. Porwało mnie to szaleństwo! – mówił Osterwa po przedstawieniu, gdy na rynku dogasały pochodnie w gęstym mroku renesansowych podcieni. (A. Jackiewicz "Nowiny Literackie" 1948)
 * W 1923 w styczniu Teatr Miejski w Lublinie przedstawił  Sublokatorkę A. Grzymały-Siedleckiego i Czysty interes S. Kiedrzyńskiego.
 * W Zamościu wystąpili m.in. 1923 Teatr Rozmaitości  (Diabeł Molnara), 1924 Teatr Lenczewskiego (Bolszewicy W. Sieroszewskiego), Teatr "Rybałt" Wysockiej (Balladyna oraz  Stary kawaler Korzeniowskiego), 1927 Teatr Nowości z Krakowa i Teatr Objazdowy im. J. Piłsudskiego, w 1928 Teatr Rewii "Maska" i Teatr "Variete", w 1930 Teatrzyk Rewiowy "Gong" z Krakowa.

 
* Dzięki "Reducie" w Zamościu obejrzano m.in. takie spektakle, jak Romantyczni Rostanda, Don Juan Zorilli, Lekkomyślna siostra Perzyńskiego (zima 1927), Magia Chesterona (V 1930), Grube ryby Bałuckiego (XII 1930), Powrót Przełęckiego Zawieyskiego (VII 1939)
 !!!
W Zamościu na scenie oglądano 90-letnią  Irenę Kwiatkowską w (2003), 88-letnią Mieczysławę Ćwiklińską (1967) i 86-letnią Ninę Andrycz (2001).
 * Na pocz. lat 50. w jednostce wojskowej w Zamościu teatr Osterwy przedstawiał Damy i Huzarów. Nagle po słowach niszczącego karabin i zrzucającego mundur Flicota: Precz z wojskiem! Niech żyje wolność!, wypełniona po brzegi przez żołnierzy sala ryknęła wielkim głosem: "Precz z wojskiem! Niech żyje wolność!" obdarzając Piotra Kurowskiego frenetycznymi oklaskami. Ku wściekłości siedzącej w pierwszych rzędach kadry". (z teatralnych wspomnień, "Gazeta w Lublinie" z 13 II 1998)
 * 2 II 1959 w GKO i "Stylowym" (o 19.00 i 21.00) przedstawiono przygotowany rok wcześniej przez telewizję kameralną komedię D. Nicodemiego Świt, dzień i noc w wykonaniu artystów Teatru Współczesnego Zofię Mrozowską i Andrzeja Łapickiego;
 * Niewłaściwie zachowywała się publiczność na Klątwie Osterwy (XI 1958). W komentarzu do tego faktu, pytano retorycznie, czy to były spektakle dla wsi, gorzko konkludując, że w Zamościu publiczność wychowuje kino.
* W 1965 pierwszy raz w Zamościu odegrano sztukę Sławomira Mrożka, zresztą mniej znaną, Karol (Teatr Osterwy z Lublina).
 * Teatr im. Osterwy w 1972 zaprezentował w Zamościu takie przedstawienia, jak Balladyna (6 razy), Otello, Gwałtu co się dzieje, Fircyk w zalotach, Wyzwolenie, Matka, Skiz, Paziowie króla Zygmunta, Syn słońca (10 razy).

 !!! Zamość jest jedynym miastem w Polsce, w którym w ciągu dwu miesięcy doszło do dwu premier - najsłynniejszego dramatu w dziejach teatru - Hamleta, 24 VI 1977 (MTA) - premiery pierwszej w dziejach miasta, a po 37 dniach następnej (Teatr Ochoty).