Przyjazne, rozświetlone dzisiaj nocą Stare Miasto, w dawnych czasach pogrążone było przeważnie w nieprzeniknionych ciemnościach. Rozświetlały je nieliczne światełka okien, rzadcy przechodnie i straże nocne z obowiązkowymi latarniami. Poświata księżycowa dodawała miastu tajemniczego uroku. Pierwszy taką obserwację zanotował w 1825 malarz Ksawery Prek. W tym czasie pojawiły się pierwsze stałe olejowe latarnie w mieście. Zamojską noc uwiecznił Icchok Lejb Perec w dramacie Nocą na Starym Rynku i opowiadaniu Czasy Mesjasza.
Gdy zaprowadzono elektryczność miasto zyskało na bezpieczeństwie, ale latarnie w uliczkach i podcieniach wydobyły przede wszystkim dodatkowy urok Starego Miasta. w migotliwym, żółtym blasku bogactwo detali architektonicznych ożywało nieznanymi dotąd walorami. Takim nocnym, w świetle księżyca miastem zauroczone zostały słynne siostry Halama (1930) i pisarka Maria Dąbrowska (1925). Noc staromiejska istnieje w poezji. Józef Czechowicz pozostawił poetycką Starówkę Noc (1929), baśniowy, żydowski Zamość odnajdujemy w Balladzie o „nocy na „starym rynku” Horacego Safrina (1936), a czerwcową noc w wierszu Józefa Majkuta (1939). Staromiejska noc była motywem wierszy współczesnych poetów, takich jak Lidia Kośmińska, Zbigniew Strzałkowski, Krzysztof Konopa, Robert Rogowski. Nocny Zamość zauważył też Andrzej Stasiuk.
Nocny rynek przed wojną namalował Władysław Serafin (1934). Z lat 50. pochodzi seria nastrojowych akwarel, głównie podcieni nocą, Władysława Żurawskiego. Z tego samego czasu pochodzą fotograficzne nokturny ówczesnego konserwatora zabytków Jerzego Żurawskiego. Miasto nocą chętnie fotografował Józef Duda, a także Stanisław Orłowski. Nie zachowały się fotografie barwne neonów staromiejskich nocą.
Renowacja, a zwłaszcza programowa iluminacja, odebrała miastu tę szczególną nastrojowość. Ciepłe, mocne światło akcentowało urodę ratusza, kolegiaty, rynkowych kamieniczek, kameralniej oświetlono cerkiew św. Mikołaja, synagogę czy Bramę Lwowską. Jeszcze inaczej spojrzał na Zamość Tadeusz Rolke nestor polskiej fotografii reportażowej.
 * W  1998 miała miejsce w Galerii ZTF wystawa Zamość nocą (20 fot. S. Orłowskiego i 16 T. Adamczuka, M. Albrechta, A. Bikowskiego, M. Jawora i M. Libery)