Pod koniec wojny pojawiło się w mieście kilkanaście sklepów komisowych z używanymi rzeczami. 1 IX 1945 istniało 95 sklepów spożywczych, 20 mięsne, 32 sodówki, 18 z art. mieszanymi, 30 z galanterią, 2 tekstylne, 3 drogerie, 8 z mat. piśmienniczymi i książkami, 2 z farbami, po 3 z naczyniami kuchennymi i art. Elektrycznymi, 16 z żelazem, 4 z przyborami szewskimi, 13 komisów, ponadto 3 handle drzewem, oraz 198 straganiarzy i handlarzy okrężnych Po wojnie były 4 sklepy "Robotnika" i 1 Spółdz. Zbytu Produktów Zwierzęcych, później własne sklepiki mieli kolejarze i nauczyciele, nadal był sklep znanej firmy "Bata" (jeszcze w 1948).
Najwięcej osób zatrudniały sklepy: kolonialno-spożywczy Romana Badziana (ul. 3 Maja 1) - 6, z mat. piśmiennymi Józefa Rodaka (ul. Bazyliańska 24) - 6 i winno-kolonialny Stanisława Matei (Rynek Wielki 4) - 4. W 1 poł. 1945 był też sklep sowieckiego "Wojentorgu" w koszarach szkoły lotniczej. W IV 1946 handlem zajmowały się 652 podmioty.W 1948 było 355 prywatnych punktów sprzedaży (gdy uspołecznionych tylko 8). W ramach walki z handlem prywatnym zamykano sklepy pod pretekstem zawyżania cen, ustalano nierealnie wysokie domiary podatkowe, przejmowały je PSS, np. w 1949 perfumerię "Uroda" (też optyka) Leona Kołdyja przy ul. Staszica 31 (w tym czasie istniała jeszcze drogeria "Alfa" K. Andrzejczuka) lub przedsiębiorstwa państwowe - np. sklep Stefaniaka przy ul. Staszica 19 przejął 15 IX 1949 "Motozbyt" (na 4 pow.). Kupcy bronili się i wygrywali czasem w sądzie (Bazan, Łapińska, Szubert).
Do 1948 działał Skład Materiałów Budowlanych "Budowa" inż. Antoniego Dylewskiego i Bronisława Wirnika oraz Skład Materiałów Drzewnych, Budowlanych i Opału Stanisława Greli, (magazyn, stajnia, kantor, wąskotorówka - ob. część wsch. parkingu przed PZU), a ok. 1950 Firma Drzewna "Tarcica" Marii Kormańskiej (ul. Partyzantów 54). W XII 1949 na terenie Zamościa handel detaliczny i hurtowy prowadzili:
PSS "Robotnik", PZGS "SCh", OSM, RSOP, PCH, PDT, PZZ, "Motozbyt"
Centrala Mięsna, Centrala Rybna,
Centrala Handlowa Przemysłu Chemicznego,
Centrala Handlowa Przemysłu Skórzanego,
Centrala Handlowa Przemysłu Metalowego (d. sklep L. Urbanowskiego, ul. Grodzka 4),
Centrala Handlowa Przemysłu Papierniczego,
Centrala Towarowa Przemysłu Ceramicznego (Hurtownia nr 39 dla 4 powiatów, ul. Gminna 39,zlikwid. z k. 1952)
Centrala Towarowa Biuro Sprzed. Wyrobów Lniarskich, Bawełnianych, Dziewiarskich, Jedwabnych, Wełnianych,
Centrala Towarowa Biuro Handlu Detalicznego,
Centrala Spółdzielni Spożywców "Społem",
Centrala Spółdzielni Mleczarsko-Jajczarskich (Eksportowa Zbiornica Jaj).
W 1954 handel prowadziło 7 jednostek uspoł. z 146 - głównie małymi - punktami, zatrudniając 1136 osób (PSS i MHD razem 520), 1955 - było 112 placówek h-lu uspołecznionego. Jeszcze w  1955 zlikwidowano 5 prywatnych placówek, zezwolenie na handel wydano 31 osobom, a sankcje dotknęły "dewocjonalia" Tadeusza Gałaszkiewicza (Nowy Rynek 16). 1 XII 1956 było już więcej ale zaledwie 37 prywatnych sklepów (1948 - 355), w ciągu ośmiu lat z 83% do 3,3% wszystkich sklepów). Sytuacja uległa zmianie i z pocz. 1957 powstało 30 "nowych"  placówek. Obrót handlowy 1955-57 w mln zł MHD - 81,6, 116,1 i 118, PSS - 55,9, 61,3, 73. Sprzedaż obuwia w tys. par 1955 - 35, 1957 - 129.
W 1951 otwarto sklep "Cepelii". Od 1953 w ratuszu (od ul. Solnej) była "Foto-optyka" (1961 - 3 kobiety), z końcem l. 60. przeniesiony na ul. Grodzką, długoletnią sprzedawczynią była Maria Urbanowicz (1919-1985).


   * Asortyment sklepu "Ormianka" Adeli Łemykowej i Karoliny Walczakównej (od 1944 przy ul. Ormiańskiej 28)- soda, amoniak, pasta, sznurowadła, farbki, liście bobkowe, pieprz, herbata, proszki do ciasta, sita, kosze, lachmus, budyń (1945).
 * Drugi sklep papierniczy w Zamościu uruchomiła Spółdzielnia "Robotnik". Mieści się przy ul. 3 Maja - Otwarcie sklepu mieszkańcy przyjęli z dużym uznaniem, szczególnie zaś młodzież szkolna, którą on zaopatrzy we wszelkie artykuły szkolne po niskich cenach. ("Sztandar Ludu" z 16 IX 1950).
 * Wg zarządzenia z 1948 - handel czynny od 8 do 18, z wyjątkiem mięsnych i piekarniczych czynnych od 6-tej, sodówki 9 - 21, latem 9 - 23., gazety 7 - 23. W niedzielę nabiał i kwiaty do godz. 10.
 * "Walka o handel", sklepy uspołecznione w 1944 – 4, 1945 – 4,
1946 – 6, 1947 – 7, 1948 – 8, 1949 – 26, 1950 – 30, 1951 – 58, 1952 – 69, 1953 82.