W ciągu 1-szego tygodnia (1989) obowiązywania ustawy o podejmowaniu działalności gospodarczej do UM zgłosiło się 13 osób, w 1991 w mieście 5327 podmiotów gospodarczych (27% w wojew.). Podatnicy sektora prywatnego: 1989 - 1268, 1991 - 2679. W 1990 pow. 250 osób zatrudniało 16 podmiotów, od 50 do 250 osób - 80. 28 VIII 1990 doszło do pierwszego przetargu lokali na Starym Mieście na działalność gospodarczą (osobne hasło: Przetarg 1990). Pierwszym w Zamościu sprywatyzowanym przedsiębiorstwem państwowym były PKZ (1 II 1991). Pierwsze w Zamościu usługi leasingowe prowadziła od 22 XI 1993 firma "Interedam" (osobne hasło).
Zamość wizytowało wielu zagranicznych instytucji i organizacji, rozpatrując jego możliwości gospodarcze, wejście w spółki, kształcenie kadr, restrukturyzację. Byli tu przedstawiciele misji Banku Światowego (1990 i 1993, w związku z INR), prezydent Fundacji Francja - Polska (1991), francuski wiceminister rolnictwa, później attache ambasady (1992), naukowcy z Uniwersytetu kalifornijskiego i uniwersytetu w Georgetown (1990), dyrektor biura Amerykańskiego Korpusu Demokracji i Paul Benyola przedstawiciel poważnych kręgów amerykańskiego biznesu (1991), przedstawiciele Amerykańskiej Agencji Rozwoju i Departamentu Przemysłu i Handlu, firmy angielskiej i amerykańskiej zaangażowanych w programy restrukturyzacyjne, program Gemini dla małego biznesu (1992), delegacja regionu Lotaryngii z wicemerem Nancy (1996), przedstawiciele duńskiego koncernu (1996). W wielu spotkaniach uczestniczył wicewojewoda B. Kawałko. Nie przyniosły one oczekiwanych wyników, a na pewno przynajmniej jednego spektakularnego sukcesu. 
Wkrótce jednak zaczęły ogłaszać upadłość największe przedsiębiorstwa przemysłowe w mieście, w ciągu następnych lat  - PKZ, ZJD, "Metalplast", ZFM, Zakłady Mięsne, "Delia", Fabryka Domów. W 1994 powstało przedsiębiorstwo przem. lekkiego "Masters" S.A. (ul. Fabryczna 1), od 1997 na GPW, w 2003-2006 szyła odzież jeansową, od 2007 działalność dewenloperska, a od 2009 po połączeniu jako "Wikana" S.A. ale już z siedzibą w Lublinie.
W 1997-99 do wyróżniających się firm należały: "Progress-Chem Jan Świć" (zał. 1991, środki ochrony roślin itp), "Metbud" SC (zał. 1994, handel mat. bud.), "Infonet", "PolFashion" (odzież, dziewiarstwo), PW "Hermes" (handel), PH "Tecom" SC Instal. i Urządz. Grzewcze (zał. 1992), oraz Korporacja Energetyczna SA, Chłodnia "Mors" sp. z o.o., "Spomasz" SA, ZPKZ "Rehabit" sp. z o.o., "Delia" SA, ZFM SA (trzy ostatnie upadły). W 1998 największe zakłady to: ZFM wartość prod. 97 mln zł (prac. 460 prac.), ZSM 55 mln (330), "Delia" 39 mln (960) i "Sipmot" 27 mln (300).
W l. 90. znacznie spadło znaczenie Zamościa jako ośrodka gospodarczego, tracąc co najmniej połowę swojego potencjału. W 1998 z 850 mln. zł miał 0,2% udziału w krajowej produkcji i usługach (5 podstawowych działów).
W III 2000 zamojska "Delia" znajdowała się wśród 219 spółek giełdowych (tylko jedną spółkę miał m.in. Szczecin, Toruń, a żadnej Białystok i Rzeszów). W 1996 powołano Lubelsko-Małopolską Spółkę Cukrową (osobne hasło) - najbardziej prestiżowy podmiot gospodarczy Zamościa.
25 IX 2008 doszło w Zamościu do Międzynarodowego Spotkania Eksporterów i Inspektorów Zagranicznych EXEAST (200 osób z Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu i Mongolii). W 2009 powstała Zamojska Podstrefa Ekonomiczna (osobne hasło). W 2011 ustanowiono Zamojską Nagrodę Gospodarczą "Inwestor Roku 2010" (osobne hasło).
Także - osobne hasła: Firmy z Zamościa w rankingach, Gospodarcze organizacje, Gospodarcze podmioty, Przedsiębiorstwa 1996-2010 wg "Dziennika Wschodniego".


 * W 1997 w Zamościu zarejestrowana "Korporacja Zamość" sp. z o.o. z udziałem Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie oraz ...włoskiego biznesmena Francesco Belloniego prowadzącego piekarnię w Dęblinie - planujemy uruchomić na terenie Zakładów Mięsnych ubojnię i produkcję konserw, a w byłym PGR tucz trzody. Wg syndyka masy upadłości pozostawało tylko ustalenie ceny obiektów...
 * Na przełomie XX i XXI o lokalizacje w Zamościu bezskutecznie starali się szwajcarska spółka "Model Opakowania" (fabryka przy ul. Legionów, 1998 odmowa - teren nie przewidziany pod działalność produkcyjną), francuski "Leclerc" (hipermarket, ul. Lwowska, 1999 odmowa - teren pod działalność komunikacyjną), niemiecki "Aral" (stacja paliw, ul. Lubelska, róg ul. Szwedzkiej, sprzeciw sąsiadów), amerykański "McDonald" (restauracja, ul. Peowiaków, sprzeciw konserwatora zabytków).