Otwarte 7 XI 1916 w d. Akademii, jako C.K. Gimnazjum Realne Męskie, od 1918 krótko Królewsko-Polskie, następnie Państw. Gimnazjum Męskie 8-klasowe (przyjmowano po IV klasie szkoły powszechnej), od 1932 6-klasowe (po VI klasie "powszechnej") z podziałem na 4-letnie gimnazjum i 2-letnie liceum o profilu humanistycznym i matematycznym, od 1937 jako I Państw. Liceum i Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. Pierwszym zapisanym uczniem był syn dra Porębskiego (jego portret w gabinecie dyrektora). W wojnie 1920 ochotniczo walczyło 48 uczniów (zginął na froncie najlepszy uczeń Kazimierz Maciocha) i 3 nauczycieli. W 1931 kuratorium nadało 5 pedagogom tytuły profesora szkoły średniej. 40 lat przepracowali Miler i Pieszko (osobne hasło), uczył m.in. poeta Stanisław Młodożeniec (osobne hasło) i polityk Maciej Rataj (osobne hasło), Franciszek Nieć, Ludwik Kobierzycki, Edward Kopciński, Edward Szrot, Tadeusz Gajewski, Henryk Gerłowski. W l. 30. gimnazjum miało największy księgozbiór na Zamojszczyźnie (ok. 22 tys. tomów), wyróżniało się też muzeum (z kolekcją geologiczną S. Staszica), pracownia geograficzna a przede wszystkim szkolny ogród przyrodniczy (osobne hasło ZOO). Krajowym ewenementem było szkolne kółko bibliofilów (powstało w 1926/27). Wychodziły czasopisma szkolne (osobne hasło), czynna była m.in. spółdzielnia szkolna (od 1916), orkiestra symfoniczna, teatr, harcerstwo (osobne hasło). Szkoła należała do czołowych gimnazjów w województwie.
Uczniowie: 1919/20 - 340, poł. l. 20. - 430-440, 1928/29 - 414 (11% Żydów). Do 1939 - 582 absolwentów. 29 XI 1939 zostało zamknięte przez Niemców (zlokalizowane zostało w szkole nr 1), większość nauczycieli uczestniczyło w tajnym nauczaniu. Ku czci poległych profesorów i uczniów wniesiono pomnik (osobne hasło). Pierwsza po wojnie rada pedagogiczna zebrała się 23 VIII 1944, w 1944/45 podjęło naukę 562 uczniów (13 oddziałów). W l. 40. było łącznie kilkanaście organizacji i kół zainteresowań. Dyrektorzy: 1916-32 Kazimierz Lewicki, 1932 E. Szrot, 1932-39 Adam Szczerbowski, a przez niespełna 3 m-ce Otto Werner. Funkcjonowało do 1948/49, następnie jako I Liceum Ogólnokształcące (osobne hasło). Tamże: dyrektorzy, zasłużeni nauczyciele, wybitni absolwenci.