Pierwszy ślad teatru w Zamościu pochodzi z 1596. Wg relacji dyplomaty papieskiego Bonifacego Vanozziego, na polecenie Jana Zamoyskiego studenci Akademii grali - Czestokroć grać im każe różne reprezentacje teatralne, wyjęte po większej części z historii rzymskiej, do których stosowali sami akcję i układ rozmowy. W wydatkach dworskich pojawiały się kwoty np.: za 6 toporów na komedią, cieślom co theatrum złożyli na komedią, za wosk na osiem podstawków około theatrum (przedstawienie w rocznicę śmierci Kanclerza).
Wielkim miłośnikiem teatru był Jan Sobiepan Zamoyski. 12 II 1660, zapewne w pałacowej w sieni (16x7,5 m) na piętrze, w obecności ordynatostwa odbyło się przedstawienie O małżeństwie Rodrygeza i Ximeny - polska prapremiera słynnego Cyda Piotra Corneille'a - pokazano w nim zmienność i niezdecydowanie kobiet w miłości. Rok później (5 IX) odegrano dramę O Semiramidzie i Niniwie, a 26 XI 1663 Polskę napadniętą przez Szwedy anonimowego autora, pierwszy znany nam polski dramat polityczny.
W 1665-71 przygotowywane na życzenie ks. Gryzeldy Wiśniowieckiej, głównie z okazji świąt,przez autorów z kręgu profesorskich (m.in. B. Rudomicz, A. Abrek, I. Gryglicki), aktorami byli studenci, często z udziałem sprowadzonych muzyków i śpiewaków.
Kroniki notują kolejne przedsięwzięcia teatralne:
- O Bożym Narodzeniu wg I. Gryglickiego (09 I 1667)
- Lament naszej ojczyzny z powodu śmierci Jana Zamoyskiego, wojewody sandomierskiego wg I. Gryglickiego (7 VI 1667)
- De Theomiro desperato też jako O zrozpaczonym Teomirze wg M. Wielkowicza (30 III 1668), w Wielki Piątek, młodzież szlachecka
- Dialog tragiczny o św. Janie Chrzcicielu też jako Tragedia o Janie Chrzcicielu wg A. Konopki (24 VI 1668)
- Historia o Judycie i Holofernesie wg I. Gryglickiego (08 VII 1668)
- O Parnasie i Muzach wg L. Taynera (1668)
- Pasja (15 IV 1669)
- Dialog o życiu świętych Piotra i Pawła wg A. Krobskiego (29 VI 1670), w kościele
- O Parysie i trzech Gracjach też jako Sąd Parysa S. wg Główczyńskiego (24 VI 1671)
- Dialog o Parnasie i Muzach wg L. M. Tayner (29 VI 1671)
- Gęsi, które ocaliły Rzym wg J. Abreka (6 VII 1671)
- Grammatyka, Obwinione od Ortografiey siedm liter. A. O. G. N. R. X. X. Z. sądownie dekretująca etc. (1682)
- Wesoła fetrycznych Pallady Zabaw rozrywka (1683)
- Żarliwey ku oyczyźnie miłości żywy rytrakt, przesławny wódz Ateński Theseus po zwyciężonym straszliwym dziwie Minotaurze, tryumfujący (1688)
- Imago triumphantis in Cruce Dei in Thesei gloriosis facinoribus coloribus scenecis adumbrata etc. (1727)
- Messis immortalium tropheorum ex triumphabibus palmis Thomae Mori Concellarii Angliae etc. (1736)
- Species triumphorum in Cruce Christi Primitiva In Portugalliae Rege Alphonso etc. I.P. Arakiełowicza (1736)
- Dialog postny (1740) z deklamacjami i kapelą
- Tropheum militandis Christi sub imagine Danielis Prophetae (1743)
- Wiersz smutny śmierć męczeńską Świętego Jana Chrzciciela wyrażający Teppera (1773)
- Józef niewinny tragedya Manugiewicza (1779)
Wg znawców przedmiotu, obok stałego (!) teatru dworskiego, w 1654-1779 istniała prawdopodobnie umiejscowiona w narożu gmachu Akademii sala teatralna (dialożna). Zachowało się 12 drukowanych "programów" spektakli urządzanych w Akademii (z okazji świąt, zakończenia roku akademickiego, na cześć ordynatów).
Klasztorną "specjalnością" były popularne w tamtych czasach widowiska misteryjne. Lubił teatr Michał Zamoyski. Dla Klemensa wystawiono w 1752 molierowskiego Lekarza mimo woli. Zachował się projekt klasycystycznego teatru w pałacu przebudowywanym przez Stanisława Zamoyskiego.
* W czasie zapustów w 1671 doszło do awantury związanej z jakimś przedstawieniem. Zamkowa młodzież rzuciła się do bójki ze studentami (być może zirytowali się o jakaś satyra na Xżną Jmć - J. Bartkowska).
*W 1745 dla uczczenia doktoratów Duńczewskiego i Łusieckiego, po dyspucie, w Kolegiacie odegrano specjalne theatrum. Na 3 stopniach, pod wieńczącym napisem "7 kolumn" z łac. sentencją umieszczono 7 portretów (papież, król, królowa, bp Szembek, ordynat, ordynatowa, ordynatowic Klemens).
* Drukarni Akademickiej wyszedł wspomniany wyżej program Mikołaja Manugiewicza pod tytułem: Józef niewinny, tragedya. Przez uczniów szkół Akademii Zamoyskiey w Roku 1779 dnia 2 sierpnia miana w Zamościu (k. 22), w której zagrało 18 studentów, jeden rolę kobiecą.
