Z propozycją utworzenia uniwersytetu nie w Lublinie, lecz w Zamościu (gmach Akademii) wystąpił w 1918 Tomasz Czernicki, uzasadniając tradycją i odpowiednimi budynkami. RM uchwaliła starać się przez umyślnych delegatów o przeniesienie uniwersytetu z Lublina do Zamościa. Było by to wielkim zdarzeniem w życiu miasta i okolicznych powiatów. Koncepcja taka była rozważana nie tylko w Zamościu szybko jednak przestała być aktualna.
7 IV 1918 powstało Zamojskie Stow. Akademickie (później jako Akademickie Koło Zamościan). Istniał też oddział Auxilium Academicum Judaicum (wsparcie studentów żydowskich), który np. przygotował odczyt o Einsteinie. W l. 40. czynne było Koło Akademików Ziemi Zamojskiej w Politechnice Wrocławskiej (prezes H. Hawrylak, w 1948 starania o subwencję). W 1956 na posiedzeniu MRN S. Wiktorowicz postulował: społeczeństwo winno mieć ambicję do założenia w przyszłości wyższej uczelni. 9 VII 1970 odbyła się żakinada z udziałem studentów będących tu na praktyce (otrzymali klucze od miasta).
Miasto związało się ze szkolnictwem wyższym poprzez UMCS, później Akademię Rolniczą. W 1966 był też stały punkt konsultacyjny WSInż. w Lublinie (70 studentów). W 1996 powstała filia prywatnej 3-letniej Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, w 1997 przekształcona w Wyższą Szkołę Zarządzania i Administracji. W 1998 zainaugurowała działalność Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna. Są wśród 173 szkół niepublicznych w Polsce (2000). Od 2000 prowadzi w Zamościu zajęcia Wojskowa Akademia Techniczna, a 2005 rozpoczęła działalność Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
W 2001 zainaugurowało działalność Collegium Zamojskie - filia wydz. pielęgniarstwa i nauki o zdrowiu lubelskiej Akademii Medycznej (dzienne, 3-letnie licencjackie, 2002/2003 - ok. 60 osób). W 2005 KUL zamierzał otworzyć studia podyplomowe dla nauczycieli - 3 semestry (nie doszło do uruchomienia). W 2002 projektowało też utworzenie filii PWSZ w Jarosławiu, a w 2003 filii Politechniki Radomskiej (obie nie miały do tego prawa).
14 I 1993 powstało 3-letnie, licencjackie Kolegium Teologiczne dla nauczycieli religii (ul. Matejki, dyrektor: ks. dr Adam Firosz, z-ca  ks. dr Leszek Oberda, opiekun z KUL ks. dr Sławomir Nowosad, 1996 - 93 studentów), czynne do 1998. 16 VIII 1993 do rej. wpisano Studium Kupieckie WOKZ (zawód  kupca i przedsiębiorcy). Od 5 III 1994 w porozumieniu z Wojewodą czynne było roczne podyplomowe Studia Menadżerskie SGH (finanse i zarządzanie, 1994 - 72, 1995 - 47).
31 X 1995 otwarto Filię Lubelskiej Szkoły Biznesu (Fundacja KUL, koordynator Benedykt Miszkin). W III edycji (1997/98) było w niej studium marketingowe, menedżerskie, finansowo-księgowe i kursy językowe (ul. Peowiaków 7, od 1997 Koszary 14). W 1998 Studium Finansów otworzyło Tow. Edukacji Bankowej S.A. w Poznaniu, później również Studium Zdrowia i Urody, Studium Edukacji Społecznej, Studium Projektowania i Reklamy, Studium Języków Obcych, Szkoła Turystyki, Szkoła Europejska.
W 1999 na WSZiA, WSH-E i INR rozpoczęło studia 6,2 tys. studentów. Zimą 2001 do sesji egzaminacyjnej przystąpiło łącznie 5660 studentów (3600 WSZiA, 1300 WSHE, 540 AR, 220 ZKN). Jesienią 2002 studia na 2 uczelniach prywatnych, 3 filiach i ZKN rozpoczęło ponad 5300 studentów. Jesienią 2008 - PWSZ 1000, WSZIA 3000, WSHE 1000, wiosną 2010 - PWSZ 1000, WSZIA 2600, WSHE 800, WNR - 750. jesienią 2010 - PWSZ 1000, WSZIA 3500, WSHE 100, WNR - 700 (łącznie ok. z Ukrainy). Nowi studenci: 2005 - 1940 (WSZiA 1020, WSHE 400, INR 270, PWSZ 250), w 2013 - 930 (WSZiA 350, WSHE 100, INR 80, PWSZ 400),
W 1986 odbyły się I-sze juwenalia (AR), w 1997 - I Zamojskie Juwenalia (wspólne AR i WSIiZ). Dwie główne uczelnie unikały współpracy nawet na takiej płaszczyźnie. Samodzielnie organizowała "Wiosnę Studencką" (2004 - VIII-ą). Pierwsze wspólne juwenalia wszystkich uczelni odbyły się w 21 V 2009.
Czynne też było Studium Nauczycielskie, później Zespół Kolegiów Nauczycielskich. W 1991 podjęta została próba utworzenia Ośrodka Języka Polskiego, zniweczona przez "oświatowego reformatora". Ten sam los spotkał inicjatywę i wysiłki prof. Tomasza Bilińskiego, dzięki którym Ministerstwo Edukacji Narodowej miało zlokalizować w Zamościu uniwersytecki instytut technologiczny (wyższą szkołę zawodową). W pomieszczeniach WSZiA do 2021 mieściło się Collegium Mazovia Innowacyjna Szkoła Wyższa w Siedlcach.

Studenci

 * Zrobimy jako zarząd wszystko, żeby przekształcić Zamojski Instytut Mechanizacji Rolnictwa Akademii Rolniczej w Instytut Technologiczny tj. uczelnię wyższa. Ob kształci się tam 450 osób. (z wywiadu z prezydentem M. Ciastochem w "Kronice Tygodnia")
 * W 1956 na praktykach w Zamościu przebywało 50 studentów wydziału włókienniczego PSSP w Łodzi.
 * Przy końcu l. 60. powstała filia WUML, podczas pierwszego roku kierunek historyczno-filozoficzny ukończyło 18, religioznawczy 24, historii ruchu robotniczego 23, ekonomii 21.