Jako pierwsze powstało Okręgowe Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców (1907-30), od początku ze sklepem w ratuszu (ob. kawiarnia), mając wtedy 206 członków, głównie i dzierżawcy okolicznych folwarków, właściciele domów i sklepów. Następnie obok "Okręgówki" powstała "Udziałówka" (Udziałowe Stowarzyszenie Spożywców).
Rozwój spółdzielczości nastąpił po odzyskaniu Niepodległości. W 1919 powstała konkurująca z chadecką "Okręgówką" związana z PPS  i do dziś istniejąca spółdzielnia "Robotnik".
W nadszańcu również od 1919 czynny był oddział Związku Spółdzielni Spożywców RP "Społem", zajmujący się zaopatrzeniem spółdzielni, który na prawach członkowskich zrzeszał 158 spółdzielni (3 powiaty), łącznie z "Robotnikiem", "Rolnikiem", "Okręgówką" (kolejno kierowali: Stawiarski, Zawadzki, Wągrodzki, Pisański, Kowalik, , Binder, Skopiński). W czasie okupacji było to niemieckie przedsiębiorstwo Aufkaufabteilung fur Landsprodukte - oddz. skupu rolnego (1944 - 61 prac.). W 1943 Oddział "Społem" przekształcono w przedsiębiorstwo niem. "Deutsche Waren Hauptgenossenschaft". W 1946 zatrudniał 27 osób. W VIII 1946 Związek Gospopdarczy Spółdzielni RP "Społem" oddał pół siedziby dla szkoły handlowej (nadszaniec).
Ożywioną działalność prowadziła też Hurtownia Współdzielcza (zał. w 1918, Rynek Wielki 5 - branża spoż.), ponadto Stow. Spółdzielcze "Izrael" (ul. Grodzka), W 1920 istniało Stowarzyszenie Samopomoc I, Stow. Samopomoc II (Nowa Osada), Udziałowe Stowarzyszenie Spożywców osobne - Zamość, Nowa Osada i Podtopole, Stowarzyszenie Rzemieślników Chrześcijańskich.
Na potrzeby okolicznych wsi działała od 1927 Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa "Rolnik" - I-szy zarząd: Wiktor Zakrzewski, Jerzy Jagniątkowski, Jan Zastąpiło (1929 - 435 czł.). W 1924 powstała spółdz. spożywców 9 p.p., od 1938 jako spółdz. "Hetman", a w 1925 w spółdzielnia 3 p.a.l. (1929 - 160 i 112 czł.), w 1931 spółdzielnia "Kasa Nauczycielska" (zarząd T. Gajewski, A. Banach, W. Oleszek).
W 1937 powstała czynna również przez całą okupację Powiat. Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa "Snop", a pod koniec l. 30-tych Spółdzielnia Zbytu Produktów Zwierzęcych (Mięsny Przemysł). W czasie okupacji istniała również ukraińska spółdzielnia spożywcza "Widrodzenie" (ul. Grodzka 12).
Przed wojną, jak i w pierwszych latach po wyzwoleniu działały również liczne spółdzielnie handlowe, w większości jednak krótko istniejące. Obok wspomnianych już spółdzielni wojskowych i nauczycielskiej (do 1928 Spółdzielnia Nauczycieli Szkół Powszechnych, inne także po wojnie), były to m.in. spółdzielnie szkolne, Stowarzyszenie Spożywców, Związku Ziemian, Związku Chrześcijańskiego Spółdz. Spożywców, spółdz. chrześcijańska "Zorza" (Rynek).
1 IX 1945 istniało 13 spółdzielni. W 1945 na krótko z połączenia oddziału "Społem" i Spółdzielni Rolniczo-Handlowej powstała spółdzielnia "Zjednoczenie". Z połączenia SRH "Snop" i Powiat. Spółdzielni "SCh." powołano w 1948 pierwszy w Polsce PZGS "Samopomoc Chłopska". Do 1949 działały również spółdzielnie "Partyzant",
"Samorządowiec" (w ratuszu),
Spółdzielnia Związku Zawodowego Pracowników Sądu i Prokuratury (ul. Akademicka 1),
Krajowa Spółdz. Spożywcza Kolejarzy (Obwód Zamość, Rynek Wielki 10, w 1948 miała 7 sklepów), w  1947 odnotowano szczury w ogórkach w sklepie nr 1.
"Samopomoc Nauczycielska" (powstała w V 1946, sklep przy ul. Staszica 3, kier. Leon Serafin. 70 czł.) - dwie ostatnie przejął w 1949 "Robotnik".
Powstałą w VIII 1946 Spółdzielnię Wojskową "Zwycięstwo" z ul. Piłsudskiego 22 (7 osób) w XII 1948 przejęła Centrala Handlowa - Hurtownia Spożywczo-Przemysłowa (ul. Łukasińskiego 1).
Ze spółdzielni uczniowskich, jedną bardziej znanych był "Świt" przy szkołach ekonomicznych (od 1959). 1 I 1983 w miejsce Wojew. Spółdzielni Spożywców "Społem" powstał oddział CZSS ("Robotnik" nie wszedł do tej struktury), po jego likwidacji przekształceniu oddziału w dawnego  na bazie pozostałości centrali zarejestrowano Spółdz.  Handlowo-Usługowa "Społem" (handel hurtowy i kilka sklepów).

SPÓŁDZIELNIE SPOŻYWCÓW
Zrzeszone w Związku Spółdzielni Spożywców w Warszawie (1929)

* Z Hurtownią Współdzielczą wymieniane jest jednocześnie Stowarzyszenie Współdzielcze  powstałe 12 V 1918, z inicjatywy nauczycielek szkoły "Mickiewiczówki" oraz Barwickiego, Kurczyńskiego i Niedziałkowskiego - mając na celuhandel materiałami bławatnymi i galanteryjnymi (udział 100 koron)