Jej początki przypadły na pocz. XX w., gdy powstały tu drobnokredytowe instytucje spółdzielcze - dwa Zamojskie Tow. Pożyczkowo-Oszczędnościowe. W 1907 powstała pierwsza spółdzielnia o charakterze handlowym (Spółdzielnie handlowe), zajmujące się handlem hurtowym i detalicznym, wśród których były najbardziej znane, jak "Robotnik" i "Snop". Przed II wojną światową powstały pierwsze spółdzielnie rzemieślnicze, spółdzielnie mieszkaniowe, ok. 1930 odnotowano spółdzielnię Związku Ziemian (Podtopole). Po wojnie zaczęły powstawać spółdzielnie inwalidów, z najbardziej znanym "Rozwojem", spółdzielnie ogrodnicze. Do najbardziej znanych w mieście spółdzielni produkcyjnych należał "Wzór", która w 1963 połączyła się z "Odzieżą" oraz istniejąca do dzisiaj "Autonaprawa".
1 XI 1927 powstała Spółdzielnia Nauczycielska przy oddz. powiat. ZPNSP 1929 - 230 os.). Przedwojenny rodowód miała spółdzielnia mleczarska (Mleczarnia), kominiarska (Kominiarze) i Spółdzielnia Budowlana "Beton". W 1937 utworzona została  Chrześcijańską Spółdzielnia Skór - handel skór i wyrób obuwia, jak pisano wtedy pożyteczna w odżydzeniu handlu (ul. Staszica 11 lub 13). Przed wojną, jak i w pierwszych latach po wyzwoleniu działały liczne spółdzielnie o charakterze środowiskowym i branżowym.
W pierwszych dniach po wyzwoleniu powstała np. Spółdzielnia "Drób" (Lwowska 134). W 1945 działała m.in. spółdzielnia skórzana, krawiecka, kolejarska i nauczycielska. W 1948 na szyldach notowano także Spółdzielnie "Ogrodnik", "Szkolnica", "Czytelnik", "Rybacka", Spółdzielnia Pracy Przemysłu Rękodzielniczego "Włókno Krajowe" (ul. Żeromskiego 3, punkt skupu  ul. Kościuszki 3), oraz spółdzielnię krawiecką, inwalidów wojennych, Inwalidzką Spółdzielnię Samochodową (Komunikacja samochodowa po 1944). W późniejszym okresie powstała Spółdzielnia "Sprawność", Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu, Spółdzielnia Wagarzy i Niklarzy, filie lubelskich spółdzielni "Tęcza" i "Higiena" przy ul. Ratuszowej (Usługi).
W l. 50. czynne były także: Spółdzielnia Pracy Dozoru Mienia "Strażnik", Spółdzielnia kominiarzy, Spółdzielnia stolarzy (Stolarze), Spółdzielnia szewców i cholewkarzy im. Jana Kilińskiego (Skórzane rzemiosła), Spółdzielnia studniarsko-wodociągowo-kanalizacyjna (Studniarze), Spółdzielnia skupu włókna, Spółdzielnia galanterii skórzanej. W X 1957 powstał Powiat. Związek Spółdzielni Produkcyjnych (pow. zamojski i biłgorajski).
W 1966 pracowały spółdzielnie "Wzór", "Rozwój", "Autonaprawa", "Beton", "Budowa", wielobranżowa, stolarzy, szewców i cholewkarzy, mleczarska, ogrodnicza, rzemieślnicza, mieszkaniowa im. Łukasińskiego, PZGS, SOP. Na przełomie l. 70 i 80. nie było już "Betonu", "Budowy"; przybyły inne: Remontowo-Budowlana Spółdzielnia Pracy, Obuwnicza SP, HSI, Spółdzielnia kominiarska, "Wikliniarka" (m.in. prod. sumaków), SI "Ochrona mienia", "Lekarz" (od 1976), filie lubelskiej "Tęczy" i "Higieny", oddział WUSP (baraki na Plantach, prezes Jerzy Osoba) - usługi w kikunastu branżach i produkcja. m.in. łóżeczka drewniane, siatka druciana. 15 XI 1980 powołano Wojewódzki Związek Spółdzielczości Pracy (zrzeszał 11 spółdzielni, prezes R. Gardziel, z-cy J. Piłat i R. Dudko).
Na przełomie l. 80 i 90. zlikwidowano "czapki" wojewódzkie - WZSR, WSOP, WZSMlecz. (osobne hasło), WSS "Społem" (podzielone na spółdzielnie) i Wojew. Związek Rolniczych Spółdzielni produkcyjnych (całkowicie, ostatnio tylko kilku pracowników, ul. Chopina). 90-tych nastąpił zmierzch spółdzielczości. W 1994 zlikwidowano Wytwórczo-Usługową Spółdzielnię Pracy (ul. Lipska 63), przestała istnieć Wojew. Spółdzielnia Bud. Wiejskiego. Z dużych zasłużonych zakładów pozostał tylko "Robotnik" i "Autonaprawa". Też: "Samopomoc Chłopska".
W 2007 powstała Spółdzielnia Socjalna "Dragon" (prezes Bożena Palonka, ul. Kilińskiego 86), a w 2010 Spółdzielnia Socjalna "Casus" (kieruje Agnieszka Bucior), która prowadzi Galerię pod Magutem, a w 2013 Spółdzielnia Socjalna "Sami Swoi"  (Barbara Farjon), od 2015 w Bramie Lubelskiej Nowej z barem, muzeum PRL, akcją wymiany ubrań.