Termin ten pojawił się w XVI-wiecznych włoskich traktatach teoretycznych (cittá ideale). Zamość jest jedynym w Polsce "miastem idealnym" Odrodzenia. Stawiany jest na równi z takimi miastami idealnymi, jak Sabbioneta  (1560) Palmanuova (1593), we Włoszech, Vitry-le-Francois (1545) we Francji czy Nove Zamky (1573) na Słowacji. Swym planem nawiązywał do włoskiej późnorenesansowej myśli urbanistycznej, zwłaszcza do traktatów Pietra Catanea (poł. XVI w.), a także Francesca di Giorgio Martiniego (k. XV w.). Realizował potrzebę miasta realnego, warownego i dogodnego dla mieszkańców (S. Herbst). Piękno miasta zostało osiągnięte dzięki jasności geometrycznego układu planu, organicznemu powiązaniu jego członów w harmonijną całość (Układ przestrzenny).
Miasto idealne to nie tylko graficzna idea, lecz także racjonalnie zaplanowany organizm miejski. Zamość "idealnie" wiązał wątek przestrzenny i funkcjonalny. Nie był jednak czystym importem, uwzględniał elementy polskie (np. kontrreformacyjny mariaż kościoła i szkoły, wielonarodowość).

 * Prof. Andrzej Gruszecki - Zamość zrealizowano wcześniej aniżeli sławne we Włoszech wzorcowe miasto idealne i twierdzę Palmanuova, a trzeba dodać, że kilka tylko miast idealnych powstało  wówczas w Europie. Uważam również, że Zamość przewyższa swą świetnością porównywaną z nim niejednokrotnie Sabbionetę. ("Tygodnik Zamojski" z 1991)